نسبت ذهن با عین
چه رابطه و نسبتی بین عین و آگاهی من از آن وجود دارد ؟ ( بی‌شک من در مورد آگاهی ذهن‌های متعارف و سالم و اَعیان واقعی و موجود سخن می‌گویم و هم چنین در مورد ذهن نوزادان اینجا صحبت نمی‌کنم بلکه ذهن مجرّب مورد نظر است ) . در پاسخ می‌توان گفت که آگاهیِ ما از « عین » مُدلی است از آن ، که این مُدل متناسب و متناظر با عین است و بیش از این نمی‌توان ادّعایی کرد . برای نمونه یک لیوان را درنظر بگیریم ما تصوّری از ابعاد ، شکل ، وزن ، رنگ ، شفافیت ، جنس و زبری و نرمی و ........ آن داریم . یک شخص مشخّص ( الف ) را در نظر بگیرید ، ویژگی‌هایِ آن لیوان در ذهن این فرد تبدیل به ساختارهای مادّی ( قابل رجوع و یادآوری ) می‌شود . این ساختار مادّی همان مُدل لیوان است که من در جای جای کتاب آن را الگو نامیده‌ام .( این‌که این ساختارهای مادّی آیا ترتیبی خطی یا سطحی یا حجمی از موادّ اوّلیه‌ای نظیر الکترون یا اتم و یا مولکول‌های خاص و ... در ذهن او هستند ، برای نگارنده روشن نیست ) . با اطمینان می‌توان گفت همان رابطۀ نسبی‌ای که این ساختارِ مادّی یا الگو با عینِ آن لیوان دارد مساوی و معادل و مشابه همان نسبتی است که اگر این شخص به درخت یا اسب یا یک ساختمان نگاه کند و الگوهای آن‌ها در ذهن او پدید آید . اثبات این موضوع از طریق تجربه کار آسانی است . از هرکس بپرسید یک لیوان بلندتر است یا یک خودکار ، خواهد گفت تقریباً برابرند و از هرکس سؤال کنید که درخت حیاط منزل شما بلندتر است یا فلان ساختمان خواهد گفت این و یا آن و همه با تقریب مناسبی درست می‌گویند .
ما سال‌ها در جهانِ عین‌ها ، با ذهنیات خود زندگی می‌کنیم و هرگز به تعارضی و تضادّی بین ذهنیات و عینیات نرسیده‌ایم . ما به راحتی در آپارتمان ، شهر ، هواپیما ، جنگل و کوه آمد‌و‌شد می‌کنیم و با آن‌ها رابطه داریم و مشکلی در این جهات حس نمی‌کنیم . همۀ ما در مورد نسبت ابعادِ اَعیان به هم ، توافق داریم و مثلاً می‌دانیم که آن فرش تقریباً سه برابرِ یک متر است و آن خانه ارتفاعش هفت برابرِ یک متر است . امّا مشکل عمده و بزرگ ، در شناختِ حقیقتِ طولِ یک متر است . سخن دربارۀ این‌که حقیقتاً یک متر چقدر است بیهوده است و خوشبختانه در زندگی ما هم فعلاً تأثیری ندارد . آنچه که برای ما مهم است این است که نسبت ابعادِ اعیان را به هم ، درست بدانیم که می‌دانیم . ما می‌دانیم که طول هر شیء چند برابر شیئی دیگر است و این نسبت و نسبیت‌ها برای ما کافی است و مطابقِ واقع هم هست . یعنی واقعاً یک طولِ سه متری ، سه برابرِ یک طولِ یک متری است .