ادامه دین و سیاست
در مورد کشورهایی که از دو تقویم رسمی و مذهبی استفاده می‌کنند ذکر این نکته لازم است که داشتنِ تقویم ثابت و مشخّص به نحوی که ایام تعطیلات ، سالگردها و یادروزها در آن ثابت باشند از لوازم اوّلیۀ تمدّنِ امروزین است . متأسّفانه ما در ایران دو تقویم به کارگرفته‌ایم ، شمسی و قمری . همه سالگردها و مراسم دینی و اعیاد و سوگواری‌هایِ ما بر اساسِ تقویمِ قمری است و به ناچار ، هر سال روز دیگری را به این مراسم اختصاص می‌دهیم . گاهی روز عاشورا در تابستان و زمانی در زمستان است و از این قبیل . چارۀ کار تبدیل اعیاد و مراسم مذهبی از تاریخِ قمری به شمسی است . اما این راه حل ما را با مشکلات دیگری روبرو می‌کند برای نمونه زمان مراسم حج و یا ایّام ماه رمضان با مسلمانانِ دیگر متفاوت خواهد شد و یا سالگرد ولادت حضرت محمّد با آنان یکسان نخواهد بود . آیا کشورهای مسلمان همه یک تقویم مشترک را خواهند پذیرفت ؟!
ما گهگاه در کشورهایی که ظاهراً تفکیکِ سیاست از دین را به اجرا گذاشته‌اند شاهدِ آشکار شدنِ تضادِّ حُکم سیاسی با حُکم دینی دربارۀ ارث ، دیه ، تنظیم جمعیت ، سقط جنین ، حدود آزادیِ فردی ، مقدار و نوع مجازاتِ مجرمان و ده‌ها مورد دیگر بوده‌ایم و دیده‌ایم که مؤمنان بارها بر سر دوراهیِ تبعیّت از دین و یا تبعیّت از قوانین رسمی قرار گرفته‌اند . تفکیک سیاست از دین ممکن نیست مگر همۀ آحاد یک کشور را موظّف به اطاعت از قوانین رسمیِ آن کشور کنیم و دین را اندرزگو و ناصحِ اخلاقیات بدانیم و اظهار هر نوع حُکم دینی را آزاد امّا بدون ضمانت اجرائی قلمداد کنیم . تنها در این شکل از تفکیک است که بشریت از مزایای سیاست و دین بهره می‌گیرد و از معایب آن‌‍‌ها دور می‌ماند .